Wykopaliska

Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne na Pustynię Gobi

[fragment artykułu Zofii Kielan-Jaworowskej "50 lat Instytutu Paleobiologii PAN"
Ewolucja 1 (2003): 22-31]

W roku 1961 prof. Roman Kozłowski zawiadomił mnie, że w Mongolii została powołana do życia Akademia Nauk, i że Polska Akademia Nauk ma z nią podpisać porozumienie o współpracy naukowej. Zasugerował, że może to być okazją do zorganizowania wypraw paleontologicznych do Mongolii. Od późnych lat czterdziestych, gdy prace wykopaliskowe prowadzili tam paleontologowie z Instytutu Paleontologicznego Akademii Nauk w Moskwie, marzyliśmy w Warszawie aby móc wyjechać na pustynię Gobi.










Organizacja wypraw na Pustynię Gobi została poprzedzonanegocjacjami w Mongolii (od lewej H. Jabłoński, R. Kozłowski)

Miałam kilka miesięcy czasu na przygotowanie projektu wspólnych wypraw. Gdy w roku 1962 delegacja Prezydium PAN wyjechała do Mongolii, aby podpisać umowę o współpracy naukowej, profesor Kozłowski, członek tej delegacji, zabrał ze sobą przygotowany przeze mnie projekt trzyletnich Polsko-Mongolskich Wypraw Paleontologicznych. Projekt został dobrze przyjęty przez prezydia obu Akademii i po powrocie delegacji do kraju władze powierzyły mi zadanie zorganizowania wypraw i objęcia ich kierownictwa naukowego.










Wyprawa na Pustynię
Gobi w 1965 roku, obóz
w Altan Uul

Krótka pierwsza wyprawa w roku 1963 miała charakter rekonesansu. Dwie następne wyprawy w 1964 i 1965 roku prowadziły prace wykopaliskowe na obszarach pustyni Gobi i zachodniej Mongolii na duża skalę. Po wyprawie 1965 roku nastąpił rok przerwy, i w latach 1967, 1968 i 1969 zorganizowaliśmy trzy “miniekspedycje”, które nie prowadziły prac wykopaliskowych, ale zbierały skamieniałości (głównie ssaki i jaszczurki) na powierzchni, w osadach kredowej formacji Dżadochta w Bajn Dzak (obecna transkrypcja Bayan Zag). W latach 1970 i 1971 Instytut wysłał następne ekspedycje, które prowadziły prace wykopaliskowe w dużej skali.











Obóz wyprawy, Chulsan 1971

W wyprawach brało udział ze strony polskiej 30 osób, w tym 13 osób z Zakładu: Andrzej Baliński, Magdalena Borsuk-Białynicka, Józef Kaźmierczak, Zofia Kielan-Jaworowska, Maciej Kuczyński, Cyprian Kulicki, Aleksander Nowiński, Halszka Osmólska, Wojciech Siciński, Wojciech Skarżyński, Andrzej Sulimski, Hubert Szaniawski i Adam Urbanek. Wśród pracowników z innych instytucji, którzy brali udział w wyprawach i szczególnie się zasłużyli należy wymienić przede wszystkim Kazimierza Kowalskiego (z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie). Był on kierownikiem wyprawy w 1964 roku (pozostałe wyprawy pracowały pod moim kierunkiem) oraz opracował część ssaków trzeciorzędowych zgromadzonych przez wyprawy. Geologowie Ryszard Gradziński, Jerzy Lefeld z Instytutu Nauk Geologicznych PAN i Tomasz Jerzykiewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego opracowali stratygrafię i sedymentologię badanych warstw. Szczególnie duże zasługi położył Ryszard Gradziński, który poza badaniami sedymentologicznymi prowadził szczegółową dokumentację naszych prac, publikując szkice topograficzne i profile stratygraficzne badanych odsłonięć, nadal wykorzystywane również przez wyprawy z innych krajów pracujące na tych obszarach. Nieoceniona Teresa Maryańska z Muzeum Ziemi PAN brała udział we wszystkich czterech dużych wyprawach (w roku 1971 jako zastępca kierownika wyprawy), a następnie opracowywała kolekcję dinozaurów. Organizacją wypraw od strony technicznej zajmował się Maciej Kuczyński.









Uczestnicy ekspedycji
paleontologicznej na
Pustynię Gobi
w 1965 roku

Polsko-Mongolskie Wyprawy Paleontologiczne do Mongolii (1963-1971) zostały uznane przez opinię światową za jedne z największych wypraw paleontologicznych na świecie. Zebraliśmy imponującą kolekcje szkieletów dinozaurów i innych gadów (żółwi, krokodyli, jaszczurek i węży), jaj dinozaurów i ptaków, rzadkie okazy ptaków z okresu kredowego, oraz bardzo cenną kolekcję około 180 okazów (czaszek, niejednokrotnie zachowanych wraz ze szkieletami pozaczaszkowymi) ssaków z okresu kredowego, szczątki roślin, słodkowodne bezkręgowce kredowe, oraz bogate materiały ssaków trzeciorzędowych. Kolekcja ssaków z drugiej połowy okresu kredowego zebrana przez wyprawy, w momencie zakończenia ekspedycji stanowiła największy zbiór czaszek ssaków z ery mezozoicznej zgromadzony w jakimkolwiek muzeum  paleontologicznym na świecie. Zgodnie z umową z Mongolską Akademią Nauk, większość zebranych szkieletów dinozaurów została po opracowaniu (i wykonaniu w Polsce odlewów) zwrócona do Mongolii. W Polsce pozostała tylko niewielka część oryginalnych szkieletów dinozaurów, oraz kolekcje jaszczurek, krokodyli, żółwi, ptaków, ssaków i bezkręgowców.
Podstawowe opracowania materiałów z wypraw zostały opublikowane pod moją redakcją w dziesięciu tomach Palaeontologia Polonica, w serii zatytułowanej Results of the Polish-Mongolian Palaeontological Expeditions, ukazującej się w latach 1969–1984. Łącznie ukazały się w nich 64 artykuły. Równolegle doniesienia o wynikach wypraw, a następnie prace o charakterze ogólnym, często we współautorstwie z uczonymi zagranicznymi, były publikowane w wielu innych pismach międzynarodowych (m.in. Nature).
Polsko-mongolskie wyprawy otworzyły przed polskimi paleontologami nową tematykę badań, związaną z grupami dotąd pozostającymi poza zakresem ich oryginalnej działalności badawczej. Opisywaniem dinozaurów zajęło się wówczas wielu pracowników Instytutu, także tych, którzy później zwrócili się ku innym grupom systematycznym. Magdalena Borsuk-Białynicka i Aleksander Nowiński opisali mongolskie zauropody. Ewa Roniewicz uczestniczyła w opracowywaniu teropodów Gallimimus i Deinocheirus wspólnie z Halszką Osmólską, która pozostała wierna dinozaurom. H. Osmólska wkrótce stała się jednym z wiodących specjalistów od tej grupy zwierząt w skali światowej. Opisała ona (często we współpracy z T. Maryańską z Muzeum Ziemi PAN) kilkanaście nowych gatunków tych zwierząt, zaliczanych do nowych rodzajów, rodzin i rzędów, koncentrując się przede wszystkim na badaniach teropodów i dinozaurów ptasiomiednicznych. Znalazły się wśród nich m.in. pierwsze odkryte poza Ameryką Północną szczątki dinozaurów grubogłowych oraz zachowane w różnych stadiach wzrostowych prymitywne dinozaury rogate. H. Osmólska i T. Maryańska zajmowały się też taksonomią, analizą funkcjonalną i pokrewieństwami dinozaurów kaczodziobych. Obie autorki wspólnie z M. Wolsanem wysunęły też hipotezę, że owiraptory są wtórnie nielotnymi praptakami. Karol Sabath (we współautorstwie z paleontologiem norweskim J. H. Hurumem) przygotował opracowanie anatomii czaszki wielkiego dinozaura drapieżnego Tarbosaurus, dowodząc jego rodzajowej odmienności w stosunku do północno-amerykańskiego Tyrannosaurus. Wkład polskich badaczy w badania dinozaurów znalazł odzwierciedlenie w intensywnej współpracy międzynarodowej – od licznych wizyt badaczy korzystających z kolekcji Instytutu w celach porównawczych, po udział polskich specjalistów w najważniejszych syntetycznych opracowaniach na temat tej grupy. Między innymi Halszka Osmólska jest jednym z redaktorów i autorów fundamentalnego kompendium The Dinosauria, opublikowanego w 1990 przez California University Press (nowe wydanie jest na ukończeniu).
Bliskie związki dinozaurów z ptakami znalazły też odbicie we wnioskach z badań zebranych w Mongolii jaj dinozaurów i ptaków, które Karol Sabath zbadał we współautorstwie z paleontologiem rosyjskim K. Michajłowem. Andrzej Elżanowski (który uczestniczył w wyprawie do Mongolii w 1971 roku jako student) opisał zaś unikatowe zarodki kredowych ptaków zachowane w jajach. Krokodyle zebrane przez polsko-mongolskie wyprawy opracowywała Halszka Osmólska, natomiast jaszczurki badali Andrzej Sulimski i Magdalena Borsuk-Białynicka, która zajmowała się też kinetyzmem i ewolucją czaszki.
W kolekcji ssaków późnokredowych, zebranych podczas wypraw (badanej przeze mnie) są przede wszystkim przedstawiciele wymarłej bocznej gałęzi ssaków – wieloguzkowców (Multituberculata), których budowa była dotychczas niekompletnie poznana. Doskonale zachowane czaszki wieloguzkowców i szkielety pozaczaszkowe pozwoliły na rekonstrukcję ich budowy (np. stwierdziłam występowanie u nich nieznanych poprzednio w tej grupie kości torbowych), wyglądu i trybu życia oraz ustalenie pokrewieństwa z innymi grupami ssaków mezozoicznych. Wszystkie te wieloguzkowce należą do odrębnej linii rozwojowej, jedynie geologicznie najpóźniejszy z nich może być spokrewniony z formami północnoamerykańskimi. Ponadto w utworach późnej kredy Mongolii występują przedstawiciele łożyskowców oraz tak zwanych deltateroidów, spokrewnionych z torbaczami. Podobnie jak w przypadku dinozaurów, badania ssaków kredowych Mongolii pozwoliły na włączenie polskich badaczy w badania syntetyczne nad ssakami mezozoicznymi w skali światowej. W roku 1979 ukazało się kompendium: Mesozoic Mammals: The First Two-thirds of Mammalian History, opublikowane przez California University Press, którego byłam współredaktorem i współautorem. W roku 2001 wykazałam w artykule opublikowanym w Nature (we współautorstwie z amerykańskimi kolegami Zhe-Xi Luo i Richardem L. Cifellim), że zęby trybosfeniczne mezozoicznych ssaków z południowej i północnej półkuli uformowały się niezależnie od siebie. Ten sam zespół autorski (w układzie Z. Kielan-Jaworowska, R. L. Cifelli i Z.-X. Luo) przygotował kolejne kompendium obejmujące wiedzę o wszystkich ssakach mezozoicznych świata, zatytułowane Mammals of the Age of Dinosaurs: Origins, Evolution, and Structure opublikowane w 2004 roku przez Columbia University Press.
Poza kręgowcami z osadów późnokredowych Mongolii zebraliśmy kolekcję słodkowodnych małżoraczków, które zbadali Janina Szczechura i Janusz Błaszyk, oraz lęgnie ramienic opracowane przez Jadwigę Karczewską, we współpracy z Marią Ziembińska-Tworzydło z Uniwersytetu Warszawskiego (uczestniczkę wyprawy do Mongolii w 1971 roku).